Ahmed Adnan Saygun’un “Töresel Musiki” Kitabının Solfej Eğitiminde Kullanılması Üzerine Bir Çalışma… Erhan Torlular(*)

Toplam Okunma: 7064 | En Son Okunma: 24.04.2024 - 07:10 Kategori: Festivaller

Bu çalışmada; Ahmed Adnan Saygun’un eğitimciliğine, “Töresel Musiki” kitabının solfej eğitimindeki önemine, kullanımının geliştirilmesine ve solfej dışındaki çalışmalara da uygulanabilirliğine değinilmektedir. Kitapta yer alan örneklerin her biri incelenmiş, elde edilen veriler birleştirilerek tablolar halinde getirilmiş, ortaya çıkan bulgular sonucu öneriler geliştirilmiştir.

84 yıllık yaşamı boyunca mükemmeliyetçiliği, çalışkanlığı, araştırmacılığı, güçlü belleği gibi kişisel özelliklerinin yanı sıra; mesleki olarak; besteci, etnomüzikolog, orkestra şefi ve müzik eğitimcisi olarak anılan ve özlenen müzik adamı Ahmed Adnan Saygun’un eğitimci kişiliğine değinmek yararı olacaktır.

Ahmed Adnan Saygun, Paris Schola Cantorum müzik okulundaki eğitimini tamamlamasının ardından; 1931 yılında Ankara Musiki Muallim Mektebinde, 1936 yılında İstanbul Belediye Konservatuvarında, 1946 yılında Ankara Devlet Konservatuvarında, 1973 yılında İstanbul Devlet Konservatuvarında (Mimar Sinan Üniversitesi Devlet Konservatuvarı) kontrpuan, füg, armoni, kompozisyon, orkestrasyon ve enstrümantasyon ve modal müzik dersleri vermiştir.
Müzik alanında yapmış olduğu birçok beste, çeviri ve yazmış olduğu kitaplar ile Saygun’un müzik eğitimine katkıları son derece önemlidir.

Saygun’un yapmış olduğu çalışmalardan, eğitim kurumlarında kullanılmak üzere yayımlanmış olan kaynakları şunlardır:

1. Lise Müzik Kitabı. Halil Bedii Yönetken ile hazırlanmıştır. Ankara, 1955
2. Musiki Nazariyatı, 4 cilt, Ankara Devlet Konservatuvarı Yayını
Cilt 1, 1958; Cilt 2, 1962; Cilt 3, 1964, Cilt 4 1966
3. Töresel Musiki. Op.40, Ankara, 1967
4. Toplu Solfej. İki cilt. Cilt 1, 1967; Cilt 2, 1968, Ankara

Bu kaynaklar arasından “Töresel Musiki” kitabı ele alındığında, bu eserin modal(makamsal) yapıda hazırlanmış bir solfej kitap olduğu görülmektedir. Bu kitabı diğer solfej kitaplarından ayıran özellik, solfeji Türk insanına kendi halk müziğinden gelen ezgilerle öğretmesinden kaynaklanmaktadır.

Önder Kütahyalı’ya göre;
”Saygun’u modal yazmaya iten başka bir etmene de kısaca değinmek yerinde olur: Saygun aynı zamanda müzik bilimcidir. Kıyaslamalı müzikbilim çalışmalarına evrensel düzeyde katkı yapmıştır. 1930’ların ilk yarısında ilgilendiği en önemli konu, Türk Müziğinin ‘Pentaton’ (bir sekizli içinde beş ses, beş aralık) kökenden geldiği yolundaki savıdır. Ayrıca 1936-39 arasında İstanbul Belediye Konservatuvarında görevli bulunduğu sırada, kurumun arşivinden Karadeniz türkülerini incelemiş, Kars ve Artvin yöresinin halk müziğini ele alan bir kitap yazmıştır. Halkevleri Müfettişliği (1939-47) ise besteciye Anadolu’yu yakından tanıma fırsatını vermiştir. Böylece O, kariyerinin ilk yıllarından başlayarak modal kökene bağlı kalır ve yapıtları, sanat adamı ve bilim adamı kimliklerinin en inandırıcı sentezidir.”

2. BÖLÜM

BULGULAR

Saygun’un Töresel Musiki kitabında bulunan 150 adet okuma parçası kullanılan anahtarlar, ölçü vuruş sayıları, hız terimleri, belirgin tartım kalıpları, kullanılan aralıklar, ses aralığı ve ölçü sayısı bakımından incelenerek tablolaştırılmıştır. Tablolar üç ana bölümden oluşan Töresel Musiki kitabının her bölümündeki ortak verileri göstermektedir.

2.1 I. BÖLÜM: TÖRE ÖNCESİ MUSİKİ

• Yalnız Üç Ses ile Bu Seslere Ait Sekizlileri Kullanan Ezgiler
9 adet örnek solfej çalışması içermektedir. ( 1 – 9 arası)

• Yalnız Dört Ses ile Bu Seslere Ait Sekizlileri Kullanan Ezgiler
8 adet örnek solfej çalışması içermektedir. ( 10 – 17 arası )

• Değişik Tiplere Ait Örnek
1 adet örnek çalışma ( 18 )
Tablo 1:
I. Bölüm
1’den 18’e Kadar Olan Parçalar

Kullanılan Anahtarlar Her çalışmada tek anahtar kullanılmıştır.
Ölçü Vuruş Sayısı Serbest, Basit, Bileşik, Aksak
Hız Terimleri Genellikle ağır ve orta tempolar.
Belirgin Tartım Kalıpları
Kullanılan Aralıklar 2’li, 3’lü, 4’lü, 5’li, 7’li, 8’li
Ses Aralığı Küçük oktav La’dan ikinci oktav Sol’e kadar
Ölçü Sayısı En az 4 (serbest ölçüleme), en çok 16 ölçü

Birinci bölümdeki her bir parça ayrıntılı incelendiğinde; her çalışmada tek anahtar kullanıldığı, bu anahtarların sol, birinci çizgi do ve üçüncü çizgi do anahtarları oldukları; kullanılan ses aralığının küçük oktav La’dan ikinci oktav Sol’e kadar olduğu görülmektedir.

2.2. II. BÖLÜM: TÖRESEL MUSİKİ

2.2.1. Pentaton ( Beş Sesli) Ezgiler

Anhemiton (Yarımtonsuz) Pentaton Ezgiler
7 adet örnek solfej çalışması içermektedir. ( 19 – 25 )

• Diton (Yarımtonlu) Pentaton Ezgiler
3 adet örnek solfej çalışması içermektedir. ( 26– 28 )

2.2.2. Tetrakord ( Dört Sesli) Örgüsündeki Ezgiler

• Dor Ailesi
10 adet örnek solfej çalışması içermektedir. ( 29 – 38 )
• Frig Ailesi
11 adet örnek solfej çalışması içermektedir. ( 39 – 49 )
• Lid Ailesi
12 adet örnek solfej çalışması içermektedir. ( 50 – 61 )

Tablo 2:
II. Bölüm

19’dan 61’e Kadar Olan Parçalar:
Kullanılan Anahtarlar 39 numaralı parçaya kadar bir çalışma içerisinde tek anahtar, 40 numaralı parçadan itibaren bir çalışma içerisinde birden çok veya tek anahtar kullanılmıştır.

Ölçü Vuruş Sayısı Serbest, Basit, Bileşik, Aksak
Hız Terimleri Ağır, orta ve hızlı tempolar.
Belirgin Tartım Kalıpları
Kullanılan Aralıklar 2’li, 3’lü, 4’lü, 5’li, 6’lı, 7’li, 8’li
Ses Aralığı Büyük oktav Sol’den ikinci oktav Sol’e kadar
Ölçü Sayısı En az 4 (serbest ölçüleme), en çok 30 ölçü

İkinci bölümdeki parçalar genel olarak incelendiğinde; 39 numaralı parçaya kadar, her çalışma içerisinde tek anahtar; 40 numaralı parçadan itibaren her çalışma içerisinde birden çok veya tek anahtar kullanıldığı, bu anahtarların sol, birinci çizgi do üçüncü çizgi do, dördüncü çizgi do ve dördüncü çizgi fa anahtarları oldukları; kullanılan ses aralığının büyük oktav Sol’den ikinci oktav Sol’e kadar olduğu görülmektedir.

2.3. III. BÖLÜM: TÜRLÜ TÖRELERE, BİRLEŞİMLERİNE ve TÖRE ANLAYIŞI İÇİNDE DAHA ÖZGÜR ÇALIŞMALARA AİT EZGİLER

• 88 adet örnek solfej çalışması içermektedir ( 62 – 150 ).

Tablo 3:
III. Bölüm

62’den 150’ye Kadar Olan Parçalar
Kullanılan Anahtarlar ve
64, 65,66 numaralı parçalar 2. çizgi Do anahtarında yazılmıştır. 67 numaralı parçadan itibaren 6 anahtar karışık kullanılmıştır.

3. çizgi fa anahtarı ilk kez 91’den 100’e kadar numaralanmış parçalarda yer almıştır.

107 numaralı parçadan itibaren hemen hemen her çalışma içerisinde birden çok anahtar yer almış, bazı parçalarda her ölçüde anahtar değişimi yapılmıştır.

3. Do anahtarının kullanıldığı parçalardaki notalar, anahtarın bulunduğu çizginin altına çok az yer almış (numara 73, 79), genellikle anahtarın bulunduğu çizginin üzerinde yazılmıştır. Bu anahtarda ek çizgili notalara da ayrıca yer verilmiştir (numara 124, 136).
Ölçü Vuruş Sayısı Serbest, Basit, Bileşik, Aksak

108 numaralı parçadan itibaren bir çalışma içerisinde birden çok ölçü vuruş sayısı yer almış, bazı parçalarda ise her ölçüde ölçü vuruş sayısı değişmiştir.
Hız Terimleri Ağır, orta, hızlı ve çok hızlı tempolar.
Belirgin Tartım Kalıpları
Kullanılan Aralıklar 2’li, 3’lü, 4’lü, 5’li, 6’lı, 7’li, 8’li, 9’lu, 10’lu
Ses Aralığı
Büyük oktav Sol’den ikinci oktav La’ya kadar (numara 62, 136)
Ölçü Sayısı En az 4 (serbest ölçüleme), en çok 49 ölçü

Üçüncü bölümdeki parçalar genel olarak incelendiğinde ise; 64, 65,66 numaralı parçaların 2. çizgi Do anahtarında; 67 numaralı parçadan itibaren 6 anahtarın karışık olarak kullanıldığı; 91’den 100’e kadar olan parçaların 3. çizgi fa anahtarında yazıldığı; 107 numaralı parçadan itibaren her çalışma içerisinde birden çok anahtar yer aldığı; kullanılan ses aralığının büyük oktav Sol’den ikinci oktav La’ya kadar olduğu görülmektedir. Büyük oktav Sol sesinden ikinci oktav La sesine kadar ses aralığına sahip olan paçalardan birinin (numara 136 bkz. Örnek 1), 3. çizgi do anahtarında yazılmış olduğu görülmekte; özellikle ek çizgilerin fazlaca kullanıldığı bu parçayı bestecinin 3. çizgi do anahtarında yapmayı gerek görmüş olması, bu anahtarın sol ve 4. çizgi fa anahtarından sonra en çok kullanılan anahtar olmasından kaynaklanabilir.

Örnek1

Töresel Musiki kullanılan anahtarlar açısından değerlendirildiğinde; birinci, ikinci ve üçüncü bölümlerde yer alan çalışmalarda, kullanılan anahtarların ve anahtar sayılarının aşamalı olarak fazlalaştığı, özellikle üçüncü bölümde yer alan çalışmalarda ise aynı parçada, her bir ölçü içerisinde birden çok anahtar kullanıldığı da görülmüştür.

Ölçü vuruş sayılarını Serbest, Basit, Bileşik, Aksak olarak kullanıldığı; birinci ve ikinci bölümlerde yer alan çalışmaların başlangıcında kullanılan olçü vuruş sayısının değişmediği; üçüncü bölümde 108 numaralı parçadan itibaren hemen hemen her çalışma içerisinde birden çok ölçü vuruş sayısı yer aldığı, bazı parçalarda ise her ölçüde ölçü vuruş sayısının değiştiği görülmüştür.

Hız terimleri açısından bakıldığında, üçüncü bölümdeki parçalarda kullanılan hız terimlerinin önceki bölümlere göre daha hızlı tempoları gösterdiği saptanmıştır.

Belirgin tartım kalıpları açısından bakıldığında kullanılan tartım kalıplarının bir sonraki bölümlerde giderek zorlaştığı görülmüştür.

Ezgilerin yazımında kullanılan aralık çeşitlerinin aşamalı olarak fazlalaştığı, üçüncü bölümde birinci ve ikinci bölüme göre daha fazla aralık çeşidinin olduğu, bu aralıkların 2’li, 3’lü, 4’lü, 5’li, 6’lı, 7’li, 8’li, 9’lu ve 10’lu olarak karşımıza çıktığı görülmüştür.

Ezgilerin sahip olduğu ses aralığı genellikle bir oktavı geçmekte, en geniş ses aralığı üç oktav + 2’li olarak karşımıza çıkmaktadır.

Parçaların toplam ölçü sayıları birinci bölümde en çok 16 iken, üçüncü bölümde en çok 49 olmaktadır.

Töresel Musikiden 63 numaralı parça dinleme örneği olarak verilmiştir (bkz. Örnek 2).

3. BÖLÜM

SONUÇ ve ÖNERİLER

Bu bulgular doğrultusunda, Töresel Musikinin; kullanılan anahtarlar, tartım kalıpları, ölçü vuruş sayıları ve parçaların yazıldığı ses aralıkları yönünden, özgün bir Türk Solfej Metodu olduğunu, solfej eğitiminde belirli bir seviyeye gelmiş öğrencilere yönelik olan bu metodun, daha düşük seviyedeki solfej öğrencilerinde de mutlaka uygulanabilir hale getirilmesi gerektiğini görmekteyiz.

Bu kapsamdan geliştirilen öneriler şunlardır:

Basımının tekrar yapılarak, bütün branşlarda, özellikle de Teori – Kompozisyon ve Orkestra Şefliği bölümleri solfej eğitiminde kullanılması ve bilinmesi,

Töresel Musikideki bütün hız ve ifade terimlerinin Türkçe anlamlarıyla listelenerek kitabın yeni basımına eklenmesi,

Kullanılan anahtarların sadeleştirilerek, kolay anlaşılan tartım kalıpları ve ölçü vuruş sayıları kullanılarak, ezgilerin ses aralığına da dikkat edilerek, daha erken solfej seviyelerinde ve diğer müzik eğitimi veren kurumlarda da kullanılabilir hale getirilmesi,

Öğrencinin okuduğu parçadaki aralıklara, tartım kalıplarına ve ezgisel yapıya benzeyen, öğretmen tarafından 4, 8, 16 ölçülük veya alışılmışın dışındaki 5, 7, 9, 11 gibi ölçülerden oluşan dikte çalışmalarının yapılması,

Daha önceden okunan çalışmalardan öğrencilerin uzun süre tekrar etmediği parçaların uygun olanlarından boşluk doldurma diktesinin yapılması (bkz. Örnek 3),

Uygun olan çalışmalardan hata bulma diktesi yapılması (bkz. Örnek 3),

Farklı yöntemlerle kullanımının geliştirilmesi (bir grup öğrenci pedal ses tutarken diğer grubun ezgiyi okuması, bu çalışmanın iki üç pedal ses ile de yapılması) ve bu şekilde çok seslilik çalışmalarında da kullanılması. (Hacettepe Üniversitesi Devlet Konservatuvarında Öğretim Görevlisi Onur Özmen tarafından Teori – Solfej – Dikte dersleri için bulunan ve uygulanan bu yöntem, yine Sayın Özmen’in izni ile sonuç ve önerilere eklenmiştir.)

Töresel Musikiyi okuyan öğrencilere özellikle de kompozisyon öğrencilerine, okudukları parçanın özelliklerini çözümleyerek (aralık yapısı, ölçü vuruş sayısı, modal yapısı, aralık genişliği), benzer denemelerin yaptırılması ve o denemelerden seçilenlerin sınıfça seslendirilmesi,

Töresel Musiki kitabındaki parçalara, Saygun’un çokseslendirme anlayışına uygun bir biçimde, kompozisyon bölümü öğrencilerince piyano eşliklerinin yapılarak, hem tek sesli hem de eşlikli olarak okunmasının sağlanması,

Kitabı okuyan öğrenciler arasından çalgılama seviyeleri uygun olanlara, solfej derslerinde bu parçaları kendi çalgılarıyla hem tek sesli hem de piyano eşliği ile müzikal olarak seslendirme, yorumlama çalışmaları yaptırılması,

Töresel Musikideki parçalara yapılan eşliklerden uygun olanların seçilerek bu parçaların, dinleti-konser programlarına Dizi, Süit gibi çeşitlerle kazandırılması,

Daha büyük boyutta düşünülecek olursa, bu parçaların oda müziği gruplarına ve orkestralara uyarlanarak konser programlarına alınması gerekmektedir.

Solfej eğitimine bütüncül olarak baktığımızda; amaç, öğrencinin gördüğü müziği kafasında önceden tasarlayıp (iç kulağı ile duyup), hatasız olarak ve müzikal bir şekilde seslendirmesidir. O halde, öneriler doğrultusunda yapılacak olan çalışmalar ile Töresel Musikinin, öğrenciyi amaçlanan hedefe ulaştırmada çok daha etkin bir rol oynayacağı düşünülmektedir. Yapılacak olan eşliklendirme, yorumlama, dinleti ve konser çalışmaları sayesinde ise; solfejin amaç değil araç olduğu, esas amacın müzik yapmak olduğu gerçeği vurgulanabilir.

_________________________

(*) Orkestra Şefi, Bilkent Üniversitesi, Müzik ve Sanatları Fakültesi.

Yararlanılan Kaynaklar:

Aracı, Emre, “Ahmed Adnan Saygun Doğu-Batı Arası Müzik Köprüsü”, YKY, İstanbul, 2001
Refiğ, Gülper, “Ahmet Adnan Saygun ve Geçmişten Geleceğe Türk Musikisi”, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991
Saygun, Ahmed Adnan, “Türk Halk Musikisinde Pentatonism”, Nümune Matbaası, 1936
Saygun, A.A., “Halkevlerinde Musiki”, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara, 1940
Saygun, Ahmed Adnan, “Musiki Temel Bilgisi”, Milli Eğitim Basımevi, Kitap I, İstanbul1971 Kitap IV, İstanbul, 1966
Tansuğ, Feza, “Doğumunun 100. Yılında Ahmed Adnan Saygun” Sempozyum Broşürü, Bursa, 2007
“Biyografya 5: Ahmed Adnan Saygun”, Bağlam Yayınları, İstanbul, 2004

Hoşgeldiniz